Jacek Kaczmarski
Muzyk

Jacek Marcin Kaczmar­ski (ur. 22 marca 1957 w Warsza­wie, zm. 10 kwietnia 2004 w Gdańsku) – polski poeta, prozaik, kompo­zy­tor i piosen­karz, twórca tekstów piosenek. Znany głównie dzięki piosen­kom o tematyce histo­rycz­nej (Rejtan, czyli raport ambasa­do­ra; Sen Katarzy­ny II, Lekcja historii klasycz­nej, Jałta, Ballada wrześnio­wa) i społecz­no-politycz­nej (Mury, Nasza klasa, Obława).

Postać powszech­nie kojarzo­na z etosem pierw­szej "Solidar­no­ści" oraz stanem wojennym – okresem, kiedy jego liryka, rozpo­wszech­nia­na w nieofi­cjal­nych wydaw­nic­twach, identy­fi­ko­wa­na była jako głos antyko­mu­ni­stycz­nej opozycji.

Życiorys

Jacek Kaczmar­ski był synem wielo­let­nie­go prezesa Zarządu Głównego Związku Polskich Artystów Plasty­ków Janusza Kaczmar­skie­go, oraz malarki Anny Troja­now­skiej-Kaczmar­skiej, która po swojej matce Felicji z domu Szlach­taub była Żydówką, człon­ki­nią Stowa­rzy­sza­nia Dzieci Holocau­stu. Uczęsz­czał do XV Liceum Ogólno­kształ­cą­ce­go im. Narcyzy Żmichow­skiej w Warsza­wie (do tej samej klasy uczęsz­czał m.in. Jarosław Linden­berg). W 1980 ukończył studia na Wydziale Poloni­sty­ki Uniwer­sy­te­tu Warszawskiego.

Działal­ność artystycz­ną rozpo­czął w połowie lat 70. XX w., jednak teksty do wielu utworów powsta­wa­ły dużo wcześniej. Zadebiu­to­wał na Warszaw­skim Jarmarku Piosenki w 1976 roku, a rok później na Studenc­kim Festi­wa­lu Piosenki w Krakowie zdobył nagrodę za utwór Obława. Związany był z kabare­tem "Pod Egidą" Jana Pietrza­ka, grupą Piosen­ka­riat oraz Teatrem na Rozdrożu.

W 1979 wraz z Przemy­sła­wem Gintrow­skim i Zbignie­wem Łapiń­skim przygo­to­wał program poetycki Mury. Następ­nym wspólnym progra­mem był Raj. W 1981 Jacek Kaczmar­ski zdobył nagrodę dzien­ni­ka­rzy na Festi­wa­lu Piosenki Polskiej w Opolu za Epita­fium dla Włodzi­mie­rza Wysoc­kie­go, następ­nie (w sierpniu) drugą nagrodę na Festi­wa­lu Piosenki Prawdzi­wej w Gdańsku. Kolejne programy to Muzeum – poetyc­kie inter­pre­ta­cje polskie­go malar­stwa nawią­zu­ją­ce do ostat­nich dwustu lat polskiej historii oraz Krzyk – z tytuło­wym utworem napisa­nym do obrazu Edwarda Muncha. Utwór Mury stał się, wbrew pierwot­ne­mu znacze­niu, hymnem rodzącej się "Solidar­no­ści" i antyko­mu­ni­stycz­nej opozycji ([https://​culture​.pl/​r​u​/​a​r​t​i​c​l​e​/​p​u​s​t​-​s​t​e​n​y​-​r​u​h​n​u​t​-​r​u​h​n​u​t​-​r​u​h​n​u​t​-​1​0​-​g​l​a​v​n​y​h​-​p​o​l​s​k​i​h​-​p​e​s​e​n​-​o​-​s​v​o​b​ode Пусть стены рухнут, рухнут, рухнут! 10 главных польских песен о свободе], Culture​.pl.) .

U schyłku 1981, podczas trasy koncer­to­wej Kaczmar­skie­go we Francji, w Polsce ogłoszo­no stan wojenny. Przeby­wa­jąc na emigra­cji koncer­to­wał on m.in. w Stanach Zjedno­czo­nych, Kanadzie, Austra­lii, RPA, Izraelu oraz w większo­ści krajów Europy Zachod­niej. Wystę­po­wał na rzecz podziem­nej "Solidar­no­ści", brał udział w licznych akcjach charytatywnych.

W 1984 został człon­kiem Redakcji Rozgło­śni Polskiej Radia Wolna Europa w Monachium z własnym progra­mem "Kwadrans Jacka Kaczmar­skie­go". Pisał też komen­ta­rze politycz­ne, prowa­dząc audycję tego radia "Fakty, Wydarze­nia, Opinie". W tym samym czasie wydawane niele­gal­nie w podzie­miu kasety z utworami Kaczmar­skie­go krążyły po Polsce. W RWE pracował do zamknię­cia sekcji polskiej w 1994 roku. Na emigra­cji powstały kolejne nowe zbiory poezji i albumy, a wśród nich: Zbroja (1982), Przej­ście Polaków przez Morze Czerwone (1983), Mój Zodiak (1985), Kosmo­po­lak (1987), Notatnik austra­lij­ski (1988), Dzieci Hioba (1989) oraz Głupi Jasio (1989).

Po powrocie do Polski w 1990 odbył, wraz ze Zbignie­wem Łapiń­skim, pierwszą po 9 latach emigra­cji trasę koncer­to­wą, za której płytową wersję (Live) otrzymał w 2002 platy­no­wą płytę. W 1993 powstała nowa płyta – Wojna Postu z Karna­wa­łem – w warstwie muzyczno-wykonaw­czej przygo­to­wa­na wspólnie z Przemy­sła­wem Gintrow­skim i Zbignie­wem Łapiń­skim. W 1994 roku powstały dwa kolejne programy: Sarmatia oraz zbiór kolęd i pasto­ra­łek – Szukamy stajenki. Na półki księgarń trafiła debiu­tanc­ka powieść autobio­gra­ficz­na Kaczmar­skie­go – Autopor­tret z kanalią. W tym samym roku Kaczmar­ski napisał libretto musicalu Kuglarze i wisielcy z muzyką Jerzego Satanow­skie­go. Rok później powstał kolejny program pt. Pochwała łotro­stwa.

W roku 1995 Jacek Kaczmar­ski wraz z drugą żoną Ewą i 7-letnią córką Patrycją ([http://archive.is/20120804032419/http://www.kaczmarski.art.pl/media/artykuly/1997/zona_postawila_mu_warunek.php Żona posta­wi­ła mu warunek: albo wódka, albo ja].) osiedlił się w Austra­lii, skąd przyjeż­dżał do Polski na koncerty i promocje kolej­nych płyt. Pobyt w Austra­lii zaowo­co­wał nowymi tekstami, utrwa­lo­ny­mi na płycie Między Nami (1997) oraz Dwie Skały, nagranej w grudniu 1999. Pisał też kolejne powieści, które ukazały się w Polsce: Plaża dla psów, O aniołach innym razem – z 1999 oraz Napój Ananków (2000). Kolejną złotą płytę otrzymał za Krzyk.

W 2001 Kaczmar­ski obcho­dził 25-lecie działal­no­ści artystycz­nej. Za jego życia ukazały się jeszcze płyty: Dwadzie­ścia (5) lat później (2001) i Mimocho­dem (2002), a już po śmierci – tomik poezji pt. "Tunel", zestaw "Syn marno­traw­ny" (2004), zawie­ra­ją­cy komplet wszyst­kich płyt, tych polskich i tych zagra­nicz­nych, nagra­nych przez poetę oraz zestaw "Suple­ment" (2006) z utworami nie zareje­stro­wa­ny­mi na oficjal­nych płytach. Ostatnim utworem Kaczmar­skie­go był niedo­koń­czo­ny poemat O Münch­hau­se­nie, podej­mu­ją­cy proble­ma­ty­kę akcesji Polski do Unii Europej­skiej, którego wstępną część napisał 9 kwietnia 2004.

Na przeło­mie 2001 i 2002 Kaczmar­ski zauważył u siebie bóle gardła i trudno­ści ze śpiewa­niem. 12 stycznia 2002 odbył ostatni koncert w Arcueil pod Paryżem z progra­mem "Szukamy stajenki", kolejne koncerty odwołał z uwagi na zły stan zdrowia. W marcu 2002 zdiagno­zo­wa­no u Jacka Kaczmar­skie­go zaawan­so­wa­ne stadium płasko­na­błon­ko­we­go raka przełyku. Przed śmiercią został ochrzczo­ny w wyznaniu rzymsko­ka­to­lic­kim. 24 kwietnia jego prochy spoczęły w Alei Zasłu­żo­nych na Cmenta­rzu Wojsko­wym na Powąz­kach w Warsza­wie (kwatera C31-tuje-17).

Nagrobek, pierwot­nie przed­sta­wia­ją­cy struny gitary rozpięte między dwiema skałami, został zdewa­sto­wa­ny. Autorem przepro­jek­to­wa­nia uwzględ­nia­ją­ce­go kradzież strun jest Janusz Kaczmar­ski, ojciec poety ([http://​www​.fundacja​-kaczmar​ski​.org/​i​n​d​e​x​.​p​h​p​?​t​r​e​s​c​=​g​rob Strona Fundacji im. Jacka Kaczmar­skie­go].) .

Był człon­kiem Stowa­rzy­sze­nia Pisarzy Polskich, zasiadał też w Radzie Nadzor­czej Stowa­rzy­sze­nia Pracow­ni­ków Rozgło­śni Polskiej Radia Wolna Europa.

Twórczość

Jacek Kaczmar­ski był przede wszyst­kim poetą. Napisał ponad 600 wierszy, 5 powieści i dwa libretta. Był także kompo­zy­to­rem muzyki do swoich wierszy i pieśnia­rzem – ponad 25 lat wykony­wał swoje utwory na scenie. Repre­zen­to­wał nurt tzw. piosenki autor­skiej, czyli w całości stworzo­nej przez jedną osobę, tak w warstwie teksto­wej, muzycz­nej, jak i wykonawczej.

Poezja

Jacek Kaczmar­ski w warstwie formal­nej czerpał z klasycz­nych systemów wersy­fi­ka­cyj­nych oraz podkre­ślał wyrazi­stość brzmie­nio­wą rymem – stosując te schematy jako element uwidocz­nia­ją­cy wymowę i konota­cje utworu. Posłu­gi­wał się zarówno wierszem sylabo­to­nicz­nym, gdzie stała liczba sylab i regular­ność stóp precy­zyj­nie wyznacza ramy wiersza (np. Włóczę­dzy), ale też łamał konwen­cję tam, gdzie niere­gu­lar­ność stano­wi­ła walor seman­tycz­ny – dodawała dynamiki i korespon­do­wa­ła z treścią wiersza (np. Kołysan­ka dla Kleopa­try). W niektó­rych utworach posłu­gi­wał się wręcz wierszem wolnym (Zbignie­wo­wi Herber­to­wi, Tren spadko­bier­ców). W wielu utworach przyjęta konwen­cja miała za dodat­ko­we zadanie osadzić wiersz w "cudzej" styli­sty­ce poetyc­kiej, co najczę­ściej wiązało się także z wydoby­ciem najistot­niej­szych motywów tematycz­nych i stano­wi­ło rodzaj gry poetyc­kiej, pastiszu a niekiedy hołdu poecie. W takiej roli zasto­so­wał Kaczmar­ski m.in. strofę mickie­wi­czow­ską, moder­ni­stycz­ną styli­sty­kę Brunona Jasień­skie­go, czy charak­te­ry­stycz­ną frazę Norwida bądź Herberta.

W swojej poezji wykorzy­sty­wał środki styli­stycz­ne, takie jak instru­men­ta­cje głoskowe ("I bluźnią bliźni, żem ich zbrudził"), perso­ni­fi­ka­cje, metoni­mie ("Polskę zwinął w rulon"), wyzyski­wał podobne brzmie­nie i dwuznacz­ność słów, przeci­wień­stwa. Tworzył też neolo­gi­zmy ("Sodomora", "lalkolep") i wykorzy­sty­wał barbaryzmy.

Poezję Kaczmar­skie­go cechuje wielo­war­stwo­wa metafo­ry­ka. Obok metafor języko­wych, utartych w obyczaju języko­wym zwrotów, wystę­pu­ją skompli­ko­wa­ne metafory poetyc­kie. Posłu­gi­wał się środkami uwydat­nia­ją­cy­mi motywa­cje i zależ­no­ści językowe np. gry słów, powtó­rze­nia, antyme­ta­bo­le ("gryzące pochwały-pochwal­ne gryzmoły"), parono­ma­zje, figury etymo­lo­gicz­ne, homonimy, przekształ­ce­nia fraze­olo­gicz­ne i brzmie­nio­we ("szatan ponoć ma dwa końce"). Pojawia­ły się również w jego twórczo­ści metafory-alegorie i symbole rozcią­gnię­te na cały tekst literacki.

Muzyka

Kompozycje

Przewaga ballad o klasycz­nych rozwią­za­niach harmo­nicz­nych i rytmicznych.

Kompo­zy­cje utrzy­mu­ją się w klasycz­nym nurcie. Kaczmar­ski, za przykła­dem wcześniej­szych śpiewa­ją­cych poetów, czerpał z trady­cyj­nych wzorów z dala omijając współ­cze­sne kierunki muzyczne, chyba że służyło to określo­ne­mu celowi poetyckiemu.

"Staram się być wierny jednej zasadzie: kompo­nu­jąc muzykę opieram się na wzorcach klasycz­nych. Nie stosuję standar­dów jazzo­wych, blueso­wych, rocko­wych czy popowych. Chyba że ma to czemuś służyć. Ale to zdarza się rzadko" (Grażyna Preder, Pożegna­nie barda, Koszalin 2005, s. 120.) .

W począt­ko­wej fazie twórczo­ści słychać było ewident­ną fascy­na­cję muzyką Włodzi­mie­rza Wysoc­kie­go wyraża­ją­cą się w charak­te­ry­stycz­nych "rwanych" akordach (Nie lubię, Manewry) czy zmianach szybkie­go tempa (cykl Obław). Później nastąpił rozwój jego styli­sty­ki. Forma utworu zawsze odgry­wa­ła rolę służebną wobec tekstu, niejako go ilustru­jąc. Jako przykła­dy mogą posłużyć utwory jak Somosier­ra lub cykl Obława, których szaleń­cze tempa oddają wrażenie pędu – czy to szarży wojska, czy stada wilków, spokojny Poranek i wręcz knajacki refren Kuglarzy. Wszyst­kie te chwyty są typowymi przykła­da­mi retoryki muzycz­nej, gdzie muzyka ma służyć lepszemu przyswo­je­niu przez słucha­cza tekstu utworu.

Na wspól­nych progra­mach Tria odcisnę­ła się indywi­du­al­ność twórcza wszyst­kich trzech kompo­zy­to­rów: Przemy­sław Gintrow­ski wniósł specy­ficz­ny styl kompo­zy­cji, o bardzo nośnej melodyce i prostej harmonii, szcze­gól­nie pasujący do wykony­wa­nych przez niego wierszy Zbignie­wa Herberta, natomiast kompo­zy­cje Zbignie­wa Łapiń­skie­go charak­te­ry­zo­wa­ło skompli­ko­wa­nie formalne oraz harmo­nicz­ne i bogactwo aranża­cji fortepianowych.

Kaczmar­ski w celu ilustra­cyj­nym często nawią­zy­wał do różnych stylów muzycz­nych. W jego twórczo­ści solowej oraz w utworach Tria można usłyszeć motywy narodowe:

• rosyj­skie (Encore, jeszcze raz…, Czastusz­ki o piere­stroj­ce)
• ukraiń­skie (fragment – przyto­czo­ny zresztą "ze słuchu" i błędnie zacyto­wa­ny – ukraiń­skiej piosenki ludowej w Romansie histo­rio­zo­ficz­no-erotycz­nym o princes­sie Doni i parobku Ditku ze wstawką etnogra­ficz­ną)
• stricte polskie (polonez Z pasa słuckie­go pożytek, warszaw­ski tzw. folk miejski – estetyka piosenki ulicznej: Karnawał w Victorii)
• hiszpań­skie (flamenco Sąd nad Goyą, Zakopy­wa­nie głowy, tango Między nami)
• francu­skie (walc paryski Pożegna­nie Okudżawy, gawot Artyści, oraz melodia karma­nio­li w Karma­nio­li)
• amery­kań­skie (blues Przy ołtarzu baru, zydeco Źródło wszel­kie­go zła, Postmo­der­nizm)
• japoń­skie (sposób akompa­nia­men­tu w Japoń­skiej rycinie);

Jednym z rzadkich w twórczo­ści Kaczmar­skie­go przykła­dów wykorzy­sta­nia standar­dów gatun­ko­wych do ilustra­cji utworu jest muzyka do Przyśpiew­ki byleja­kiej o europej­sko­ści Polaka (konwen­cja rapowa) i styli­zo­wa­ny na rockową balladę Dylan.

Spotkać można też dosłowne cytaty np.:

• Saraban­da z Suity 11 d–moll G.F.Haendla w Nad spuści­zną po przod­kach deliberacje
• Ukraina oraz fragment Marsy­lian­ki w Rejtan, czyli raport ambasadora
• XIX-wieczna piosenka warszaw­ska "W Saskim Ogrodzie przy wodotry­sku" w zakoń­cze­niu Katynia
• rosyjska pieśń wojenna Święta Wojna w zakoń­cze­niu Autopor­tre­tu Witkacego
• polski hymn narodowy (przekształ­ce­nie) w zakoń­cze­niu Tradycji.

Instrumentarium

W utworach Kaczmar­skie­go domino­wa­ło ograni­czo­ne instru­men­ta­rium, obejmu­ją­ce żywe, klasycz­ne brzmie­nia instru­men­tów – gitar oraz fortepianu.

W aranża­cjach piosenek Kaczmar­skie­go usłyszeć można:

• • gitarę klasycz­ną solo – we wszyst­kich samodziel­nych progra­mach Kaczmarskiego
  • dwie gitary klasycz­ne – w niektó­rych aranża­cjach piosenek wykony­wa­nych przez Kaczmar­skie­go i Gintrow­skie­go, a także w piosen­kach granych wspólnie z Jackiem Majewskim
  • gitarę klasycz­ną i forte­pian – w progra­mach tworzo­nych ze Zbignie­wem Łapińskim
  • dwie gitary klasycz­ne, forte­pian – w progra­mach tworzo­nych przez Trio: Kaczmar­ski, Gintrow­ski, Łapiński

wyjąt­ko­wo, na zasadzie eksperymentu:

• gitarę klasycz­ną i akustycz­ną oraz elektro­nicz­ne instru­men­ty klawi­szo­we – płyta Litania
• forte­pian, gitarę basową, kwartet smycz­ko­wy i instru­men­ty dęte – płyta Szukamy Stajenki
• gitary klasycz­ne, kontra­bas, instru­men­ty dęte, akordeon – płyta Między nami

Technika gry na gitarze

Jacek Kaczmar­ski trzymał gitarę odwrot­nie niż większość gitarzy­stów: struny szarpane lub uderzane były palcami lewej ręki, zaś struny na gryfie przyci­ska­ły palce dłoni prawej; ułożenie strun pozosta­wiał jednak niezmie­nio­ne. Pozwa­la­ło mu to łatwiej osiągać niektóre rozwią­za­nia brzmie­nio­we niż w przypad­ku gitary trzyma­nej w sposób klasyczny.

Rzekoma leworęcz­ność Jacka Kaczmarskiego

Dość powszech­nie uważa się, że Jacek Kaczmar­ski był leworęcz­ny. Przeświad­cze­nie takie wynika zapewne z odwrot­ne­go trzyma­nia przez niego gitary, był on jednak prawo­ręcz­ny. Wątpli­wo­ści rozwiewa sam poeta w wywiadzie:

― Nie jest trudno zauważyć, że grasz na gitarze lewą ręką, chociaż ułożenie strun jest typowe dla gitarzy­sty prawo­ręcz­ne­go. Jednak autogra­fy rozda­jesz ręką prawą. Czy to znaczy, że jesteś oburęczny?

Jacek Kaczmar­ski ― Rzeczy­wi­ście, równo­mier­nie mam rozwi­nię­te obie ręce. Jeśli chodzi o grę na gitarze lewą ręką to wynika ona z mojej niewie­dzy, zwykłej ignoran­cji. Od samego początku grałem odwrot­nie nie wiedząc, iż można się tak posłu­gi­wać tym instru­men­tem tylko wystar­czy zmienić kolej­ność strun. Zanim się jednak zorien­to­wa­łem, umiałem się już całkiem nieźle poruszać na kilku akordach. Potem, dla żartów, nauczy­łem się grać prawo­stron­nie kilku funkcji po to, aby podczas koncer­tów trochę się zabawić: raz grać lewą, a raz prawą ręką. Następ­nie, gdy już moja twórczość zaczęła się krysta­li­zo­wać dostrze­głem, iż trzyma­nie na odwrót daje mi pewną przewagę nad prawo­ręcz­ny­mi. Przede wszyst­kim inaczej brzmią akordy oraz pochody basowe, które w razie potrzeby imitują gitarę basową, tym bardziej że gram je palcami: wskazu­ją­cym i środko­wym ("Świat gitary klasycz­nej i akustycz­nej" nr 4 (4) sierpień/​wrzesień 1997, s. 56, rozmowa Tomasza Konfe­de­ra­ka z Jackiem Kaczmar­skim.) .

Proza

Proza Jacka Kaczmar­skie­go to powieści obycza­jo­we, z wyraźnym wątkiem autobio­gra­ficz­nym, a niekiedy elemen­ta­mi politi­cal fiction. Pierwsza powieść Autopor­tret z kanalią jest przewrot­nym rozli­cze­niem z mitem barda Solidar­no­ści. W powieści autor nie tylko nie oszczę­dza siebie samego, ale również środo­wi­ska solidar­no­ścio­we­go i polskiej emigra­cji, co przyczy­ni­ło się do utrwa­le­nia jego obrazu jako twórcy niepo­kor­ne­go, dla którego nie istnieją tematy tabu.

W kolejnej powieści Plaża dla psów, autor ukazuje codzien­ne życie na końcu świata – w Austra­lii. Oczyma głównego bohatera spogląda na tych, którzy na nowym konty­nen­cie próbują sobie poukła­dać życie. Autor polemi­zu­je z posta­wio­ną przez jednego z bohate­rów powieści tezą, że tak naprawdę "potrzeb­ne jest do szczę­ścia czyste niebo, zdrowe jedzenie i kocha­ją­ca kobieta", komen­tu­jąc to nastę­pu­ją­co: "Więc tak się wydaje większo­ści ludzi, którzy się tam osiedla­ją i ta powieść jest między innymi o tym właśnie, że niestety nie. Każdy przyjeż­dża­ją­cy z zewnątrz (w tej książce jest wielu emigran­tów z różnych stron świata) szuka właśnie tej prostej recepty na szczę­ście. A tymcza­sem przywozi ze sobą swoją własną klaustro­fo­bię, swoją przeszłość, z którą się nie pogodził, swoje indywi­du­al­ne słabości, lęki i tym zatruwa życie sobie i najbliż­szym, dopro­wa­dza­jąc do tragedii" (Audycja "Sekrety – konkrety", wrzesień 1999, program III PR.) .

Kaczmar­ski napisał również książkę o pracy w Radiu Wolna Europa (Napój Ananków), która posiada element fanta­sty­ki. Opowiada ona o narodzie Ananków, o ich historii i mitolo­gicz­nej wizji stworze­nia świata. Akcja powieści natomiast dzieje się w Monachium.

Kolejną satyrą społecz­no-politycz­ną z zawartym wątkiem autobio­gra­fii było – O aniołach innym razem. Powieść różni się od reszty tym, że nie operuje głównie obrazem, ale słowem. Opowiada o różnych typach ludzi których drogi skrzy­żo­wa­ły się w klinice odwyko­wej. Ponowne spotka­nie miało miejsce w Polsce po trans­for­ma­cji, gdzie byli witani jak bohate­ro­wie (bo byli emigran­ta­mi). W ojczyź­nie prowadzą działal­ność politycz­ną, chary­ta­tyw­ną i gospo­dar­czą, jednak szybko zostają "zmiesza­ni z błotem". Padło wtedy stwier­dze­nie: "Polityk to gnój! Ale w naszym kraju, bądź co bądź rolni­czym, zdaje się, że potrzeba dużo tego gnoju, żeby coś wyrosło." Bohate­ro­wie pod koniec powieści wyjeż­dża­ją z kraju, by zapomnieć o proble­mach i cieszyć się wolno­ścią na jachcie, wtedy na pytanie bohater­ki ("Czy wrócicie do ojczyzny?") autor odpowia­da sam sobie: "Panie Jacku, pan sam powinien wiedzieć najle­piej, że po tylu latach nie wraca się do ojczyzny, tylko przyjeżdża."

Wraz ze swoją córką Patrycją Volny, stworzył opowieść dla dzieci Życie do góry nogami, traktu­ją­cą o codzien­no­ści austra­lij­skiej widzia­nej oczami dziecka wycho­wa­ne­go w Europie.

Programy

Program – w sensie, w jakim używał tego pojęcia Kaczmar­ski – to cykl piosenek pomyśla­nych i zapla­no­wa­nych jako zamknię­ta całość, którego sens wykracza poza prostą sumę treści poszcze­gól­nych utworów. Zawsze jednak część utworów funkcjo­no­wa­ła w świado­mo­ści słucha­czy w oderwa­niu od całości (Kocha­now­ski, Niech…, Warchoł itp.). Były i takie utwory, które w progra­mie należały do kluczo­wych, ale funkcjo­no­wa­ły wyłącz­nie w jego kontek­ście (Epita­fium dla Sowizdrza­ła, Rokosz, Powrót z Syberii, Dęby itp.).

Tym, co spinało program w jedność, była myśl przewod­nia – mniej lub bardziej bezpo­śred­nio przedstawiona:

• Sarmatia – nawią­zy­wa­ła do Polski szlachec­kiej i wywodzą­cych się z tego okresu współ­cze­snych przywar narodowych
• Muzeum – opisywał kilka­na­ście obrazów polskie­go malar­stwa histo­rycz­ne­go z ostat­nich 200 lat historii (wyjątek stanowią Osły i ludzie)
• Pochwała łotro­stwa jest pierw­szym przykła­dem programu nie posia­da­ją­ce­go jedno­znacz­ne­go tematu.

Sam autor nie popierał idei podno­sze­nia do rangi progra­mów cyklów piosenek, które z tych czy innych względów znalazły się na kasetach, ale w założe­niu progra­ma­mi nie były. Uznawał za programy wyłącz­nie te cykle, które były przez niego pomyśla­ne jako zamknię­te całości, a więc: Mury, Raj, Muzeum, Mój zodiak, Notatnik austra­lij­ski, Skruchy i erotyki dla Ewy, Wojna postu z karna­wa­łem, Sarmatia, Szukamy stajenki, Pochwała łotro­stwa, Między nami, Dwie skały, Mimocho­dem. Z drugiej strony – samo wydanie danego zbioru piosenek było wydarze­niem artystycz­nym, a co za tym idzie – funkcjo­no­wa­ły one w świado­mo­ści słucha­czy jako całość.

Najbardziej znane utwory

• • Obława
  • Nasza klasa
  • Źródło
  • Zbroja
  • Epita­fium dla Włodzi­mie­rza Wysockiego

W dorobku Jacka Kaczmar­skie­go znajduje się kilka "epita­fiów" poświę­co­nych twórcom. Epita­fium dla Włodzi­mie­rza Wysoc­kie­go zajmuje miejsce szcze­gól­ne, zarówno ze względu na wpływ, jaki Wysocki wywarł na twórczość Kaczmar­skie­go, jak i ze względu na kunsz­tow­ną formę i uniwer­sa­lizm porusza­nych tematów, dla których postać bohatera epita­fium jest jedynie pretekstem.

• • Mury

Pieśń – symbol. Inspi­ro­wa­na piosenką Lluísa Llacha, L’Estaca (Pal), do której melodii Jacek Kaczmar­ski napisał wiersz Mury. Piosenka stała się hymnem "Solidar­no­ści" i symbolem walki z reżimem, roli poety ("śpiewał, że czas by runął mur… oni śpiewali wraz z nim") mimo gorzkiej, paradok­sal­nej wymowy ostat­niej zwrotki, powszech­nie pomija­nej przez odbior­ców ("A mury rosną, łańcuch kołysze się u nóg"). Piosenka opowiada o niezro­zu­mie­niu artysty (Llacha) przez ludzi – paradok­sal­nie tak właśnie się stało z tą piosenką, gdyż często uważa się ją błędnie za antyre­żi­mo­wy protest-song.

Droga twórcza

Etapy twórczości

Mistrzowie

• • Włodzi­mierz Wysocki

Po spotka­niu z Wysockim w 1974 roku zrozu­mia­łem, że piosenka nie jest jedynie umiejęt­no­ścią napisa­nia tekstu i skompo­no­wa­nia muzyki. Może być sposobem wyraża­nia najgłęb­szych, najbar­dziej podsta­wo­wych treści. […] Myślę, że wszystko, co pisałem w latach 1974–1978, było pod wpływem Wysoc­kie­go, zarówno w materii poetyc­kiej, jak i w sposobie wykona­nia (W. Maszenda, Chcę konfron­ta­cji [rozmowa z J. Kaczmar­skim], Tygodnik Solidar­ność nr 18 (85).) .

Fascy­na­cja Wysockim wyrażała się w tłuma­cze­niach jego piosenek, parafra­zach i nawią­za­niach, a także naśla­do­wa­niem ekspre­sji wokalnej i swoistym ukształ­to­wa­niem świato­po­glą­du artystycznego.

Piosenki napisane według Wysoc­kie­go:

• Ze sceny (1977, według Песня певца у микрофона)
• Nie lubię (1976, według Я не люблю)
• Obława, Obława II (1974 i 1983, według Охота на волков, Охота с вертолетов)
• Czołg (1987, zainspi­ro­wa­ny pomysłem Wysoc­kie­go odnoto­wa­nym w jego dzienniku)
• Linosko­czek (1982, inspi­ro­wa­ny pieśnią Канатоходец, dedyko­wa­ny Wysockiemu)
• Koń wyści­go­wy (1987, według Бег иноходца)
• Epita­fium dla Włodzi­mie­rza Wysoc­kie­go. Dwa wolniej­sze fragmen­ty są wariacją na temat piosenki tegoż – Баньку по-белому, przy zacho­wa­niu orygi­nal­nej melodii.

Tłumaczenia z Wysockiego

• Cios w cios (1974)
• Pada ciemność (1974)
• Wydarze­nie w knajpie (1976)
• Siedzimy tu przez niepo­ro­zu­mie­nie (1973)
• Cud (1977)
• Piosenka o radości życia (1977)
• Góry (1974)
• Statki (1974) Wysoc­kie­mu poświę­cił też Jacek Kaczmar­ski jeden ze swoich najsłyn­niej­szych utworów – Epita­fium dla Włodzi­mie­rza Wysoc­kie­go.

• Bułat Okudżawa
• Georges Brassens
• Andrés Segovia
• Bob Dylan

Jacek Kaczmar­ski był zafascy­no­wa­ny dokona­nia­mi muzycz­ny­mi Boba Dylana z wczesne­go okresu jego twórczo­ści. Dokony­wał tłuma­czeń jego utworów, niektóre z nich docze­ka­ły się nagrania. Występ Boba Dylana zamyka­ją­cy koncert na rzecz ludzi głodu­ją­cych w Etiopii, podczas którego artysta miał wystąpić pod wyraźnym wpływem środków psycho­ak­tyw­nych, skłonił Kaczmar­skie­go do napisa­nia utworu znanego jako Bob Dylan bądź Epita­fium dla Boba Dylana.

Tłuma­cze­nia z Dylana:

• Ja nim nie będę (1974)
• Ciężki deszcz (1972)

Inspiracje

Literackie

Jacek Kaczmar­ski obficie korzy­stał ze skarb­ni­cy litera­tu­ry polskiej i świato­wej, czerpiąc z niej inspi­ra­cję, traktu­jąc jako podstawę do gry z czytel­ni­kiem, a czasem przeno­sząc na grunt polski twórczość innych poetów w tłuma­cze­niach i parafra­zach. Nawią­zy­wał do styli­sty­ki innych poetów, do motywów funkcjo­nu­ją­cych w dziełach litera­tu­ry. Inkru­sto­wał swoje teksty cytatami z dzieł literac­kich (np. O wojnie galij­skiej Juliusza Cezara), dokumen­tów histo­rycz­nych, czy tekstów kultury – np. kolęd.

Malarskie

Filmowe

W twórczo­ści Kaczmar­skie­go znalazło się również miejsce na odwoła­nia do filmów:

• Rublow, Stalker i Ofiara odwołują się do dzieł Andrieja Tarkowskiego,
• Kuglarze to utwór inspi­ro­wa­ny filmem Wieczór kuglarzy w reżyse­rii Ingmara Bergmana,
• piosenka Reportaż jest inspi­ro­wa­na opowia­da­niem filmowca, Jacka Petryc­kie­go, na temat wojny w Bośni,
• utwór Casanova-Fellini (scena niemiec­ka) nawią­zu­je do filmu Casanova Federico Felli­nie­go z 1976 r.

Dzieła

Poezja

• Wiersze i Piosenki, Paryż 1983
• Mój zodiak, 1985
• 30 wierszy i piosenek, 1987
• Rozbite oddziały, 1988
• A śpiewak także był sam – z przed­mo­wą Stani­sła­wa Stabro, Oficyna Wydaw­ni­cza Volumen, Warszawa 1998
• Biblio­te­ka bardów – Jacek Kaczmar­ski, Twój Styl, Warszawa 2000
• Ale źródło wciąż bije… – z przed­mo­wą Krzysz­to­fa Gajdy, Wydaw­nic­two Marabut, Warszawa 2002
• Tunel, Tower Press, Gdańsk 2004
• Antolo­gia poezji, Wydaw­nic­two Demart 2012
• Między nami. Wiersze zebrane, Wydaw­nic­two Prószyń­ski i S-ka, 2017

Proza

• Autopor­tret z kanalią, 1994
• Plaża dla psów, 1998
• O aniołach innym razem, 1999
• Życie do góry nogami, 1996
• Napój Ananków, 2001

Śpiewniki

• Utwory Jacka Kaczmar­skie­go, wyd. "Alba", Opole 1990
• Mury, 1990
• Raj, 1990
• Muzeum, 1990
• Kosmo­po­lak, 1990
• Dzieci Hioba, 1990
• Głupi Jasio, 1990
• Bankiet, 1990
• Wojna postu z karna­wa­łem, 1997
• Sarmatia, 1995
• Szukamy Stajenki, 1995
• Pochwała łotro­stwa, 1996
• Encore, jeszcze raz encore – piosenki z lat 74–95, część I, 1998
• Pejzaż z szubie­ni­cą – piosenki z lat 74–95, część II, 1998
• Wiosna – piosenki z lat 74–95, część III, 1998
• Dwie skały, 2000

Wydawnictwa podziemne

Po roku 1981, kiedy płytę z progra­mem Krzyk cenzura, zamiast do dystry­bu­cji, skiero­wa­ła na przemiał, szcze­gól­nie zaś po rozpo­czę­ciu przez Jacka Kaczmar­skie­go działal­no­ści w Radiu Wolna Europa – oficjal­nie w Polsce nie można było wydawać jego twórczo­ści. Nie znaczy to, że nie była ona znana. Popular­ność piosenek Kaczmar­skie­go rosła w dużej mierze dzięki wydaw­nic­twom podziem­nym. O sile oddzia­ły­wa­nia wydaw­nictw podziem­nych można było się przeko­nać w 1990 roku, kiedy to na pierwsze "poemi­gra­cyj­ne" koncerty Kaczmar­skie­go przycho­dzi­ły tysiące słuchaczy.

• Muzeum, Warszawa 1981
• Raj, Warszawa 1981
• Zbroja, Kraków 1982
• Zbroja, Poznań 1982
• Zbroja, "Wytrwa­łość", Warszawa 1982
• Zbroja, Wyd. Ruchu Oporu NZS, Kraków 1982
• Zbroja [teksty piosenek], Przedr. z: Warszawa: "Wytrwa­łość", 1982
• Kaczmar­ski Jacek, "Bez Debitu", Warszawa 1983
• Zbroja utwory napisane na emigra­cji, "Słowo Podziem­ne", Warszawa 1983
• Śpiewnik polski, "Aspekt", Wrocław 1984
• Wiersze i piosenki, "Cel", 1984
• Utwory zebrane, "Pokole­nie", Warszawa 1984, 1985
• Horoskop, Wrocław 1985
• Wiersze i piosenki, 1985
• Wiersze i piosenki, "Bez Cięć", Kraków 1986
• Wiersze i piosenki, "Bez Cięć", Kraków 1986
• Wiersze i piosenki, "Bez Cięć", Kraków 1986
• Wiersze i piosenki, "Kierunki", 1986
• Mój zodiak, Warszawa 1987
• Przej­ście Polaków przez Morze Czerwone, Nieza­leż­na Oficyna Wydaw­ni­cza, Warszawa 1987
• Bajka o Polsce wiersze i piosenki, "to", Toruń, 1988
• Kosmo­po­lak [wywiad z piosen­ka­rzem, akordy na gitarę], "Nowa fala", Gdańsk 1988
• Peresto­ika, Warszawa 1988
• Rozbite oddziały wiersze i piosenki 1985–1988, Kraków 1988
• Krzyk piosenki Jacka Kaczmar­skie­go, Oficyna "Solidar­ność", Szczecin 1989
• Pięć sonetów o umiera­niu komuni­zmu [piosenki z lat 1988–1989], Oficyna Wydaw­ni­cza 63, Warszawa 1989
• Śpiewnik, Kraków 1989

Powyższa biblio­gra­fia wydaw­nictw podziem­nych została sporzą­dzo­na na podsta­wie katalo­gów Biblio­te­ki Narodo­wej. Niektóre zapisy nie posia­da­ją miejsc wydania lub nazwy wydaw­nic­twa. Wynika to z charak­te­ru publi­ka­cji ukazu­ją­cych się poza oficjal­nym obiegiem wydawniczym.

Udział w filmach

Pojawił się w filmie Krzysz­to­fa Kieślow­skie­go pt. Przypa­dek gdzie wykony­wał parafra­zę Wysoc­kie­go pt. Nie lubię.

Odznaczenia

• Krzyż Koman­dor­ski Orderu Odrodze­nia Polski – pośmiert­nie (2006, za wybitne zasługi w działal­no­ści na rzecz przemian demokra­tycz­nych w Polsce, za osiągnię­cia w pracy zawodo­wej i społecz­nej).
• Krzyż Kawaler­ski Orderu Odrodze­nia Polski (2000, za wybitne zasługi w działal­no­ści w ruchu studenc­kim, za osiągnię­cia w pracy zawodo­wej i społecz­nej)Według źródła został odzna­czo­ny za zasługi w SZSP. W rozmowie ze studen­ta­mi poznań­skiej poloni­sty­ki sam Kaczmar­ski podkre­ślił, że o swoich "zasłu­gach w SZSP" dowie­dział się w chwili odbie­ra­nia orderu. Wcześniej nie miał pojęcia, że dostaje to odzna­cze­nie za działal­ność w SZSP, w którym zresztą nigdy nie był. Uznał też, że była to celowa manipu­la­cja, gdyż wcześniej infor­mo­wa­no go, że zostanie odzna­czo­ny "za swoje osiągnię­cia i zasługi" (..

Upamiętnienie

Pomimo śmierci Jacek Kaczmar­ski dalej jest ważną postacią polskiej kultury. Jego utwory inter­pre­to­wa­ne są na nowo nie tylko w kręgach piosenki poetyc­kiej, ale również w nurcie komer­cyj­nym. Organi­zo­wa­ne są festi­wa­le poświę­co­ne jego twórczo­ści. Powstają również wydaw­nic­twa opisu­ją­ce­go jego życie i działal­ność artystyczną.

22 marca 2007, w 50 rocznicę urodzin, Sejm RP uczcił pamięć Jacka Kaczmar­skie­go, podkre­śla­jąc jego szcze­gól­ne zasługi dla Polski.

Wydawnictwa książkowe

• Krzysz­tof Gajda: To moja droga Biogra­fia Jacka Kaczmar­skie­go. Wydaw­nic­two Dolno­ślą­skie, 2009. ISBN: 978-83-245-8761-2.
• Zostały jeszcze pieśni… Jacek Kaczmar­ski wobec tradycji pod red. Krzysz­to­fa Gajdy i Michała Traczyka. MG Wydaw­nic­two, 2010. ISBN: 978-83-61297-92-5.
• Piotr Wiroński: Wbrew, pomimo i dlatego: analiza twórczo­ści Jacka Kaczmar­skie­go. Akade­mic­ka Kraków, 2011. ISBN: 978-83-7638-131-2.
• Diana Wasilew­ska, Iwona Grabska: Lekcja historii Jacka Kaczmar­skie­go. Demart Wydaw­nic­two, 2012. ISBN: 978-83-7427-636-8.
• Krzysz­tof Gajda: Jacek Kaczmar­ski w świecie tekstów. Poznań: Wydaw­nic­two Poznań­skie, 2013. ISBN: 978-83-7177-952-7.

Wydawnictwa muzyczne

• Habakuk: A ty siej (2007)
• Strachy na Lachy: Autor (2007)
• Jacek Bończyk, Mirosław Czyży­kie­wicz, Hadrian Filip Tabęcki: Raj (2008)
• Jacek Bończyk, Sylwia Najah, Klemen­ty­na Umer, Kameleon Qartet: Dzieci Hioba (2010)
• Maria Sadowska, Anna Serafiń­ska, Janusz Szrom: Kaczmar­ski & Jazz (2010)
• Trio Łódzko-Chojnow­skie: Pożytek z odmień­ców (2011)
• Mateusz Nagórski, Andrzej Dębowski: Skruchy i erotyki dla Ewy (2015)
• Mateusz Nagórski: Jacek Kaczmar­ski w świecie baśni (2015)

Zloty, festiwale i wydarzenia cykliczne

• • Metamor­fo­zy Senty­men­tal­ne: Lubelski Festiwal Piosenki Autor­skiej i Poetyc­kiej im. Jacka Kaczmar­skie­go, Lublin (drugi weekend marca)
  • Źródło wciąż bije: Festiwal Piosenek Jacka Kaczmar­skie­go, Bydgoszcz (drugi weekend czerwca)
  • Nadzieja: Festi­wa­lu Piosenki Poetyc­kiej im. Jacka Kaczmar­skie­go, Kołobrzeg
  • Kaczmar­ski Encore Festival, Gdynia. Organi­za­tor: Fundacja im. Jacka Kaczmarskiego
  • Czaty Zamkowe, Zamek Bolków
  • kaczmar­ski under­gro­und, Kraków, Marszo­wi­ce k. Gdowa (przełom sierpnia i września)
  • Wrocław­ski Salon Jacka Kaczmar­skie­go, Wrocław (wydarze­nie cykliczne)
  • Koncerty Pamięci Jacka Kaczmar­skie­go, Toruń (przełom Marca- Kwietnia) – organi­za­tor Studenc­ki Krąg Instruk­tor­ski Uniwer­sy­te­tu Mikołaja Koper­ni­ka im. Tony’ego Halika

Poza wymie­nio­ny­mi wydarze­nia­mi w wielu miastach Polski organi­zo­wa­ne są pojedyn­cze koncerty poświę­co­ne twórczo­ści Jacka Kaczmar­skie­go. Szcze­gól­nie często odbywają się one w Śródmiej­skim Ośrodku Kultury w Krakowie.

Zespoły i wykonawcy

• Trio Łódzko-Chojnow­skie
• Mateusz Nagórski
• Triada Poetica
• Kwartet ProForma
• Michał Wilgocki & Judyta Gąsior – Piosenka Poetycka
• Adam Mortas z zespołem ENCORE
• Radosław Książek & Konrad Bieńko
• Patrycja Polek & Adam Leszkiewicz
• Adam Łapacz
• Eliza Banasik
• Jakub Kwaśniew­ski
• Justyna Panfi­le­wicz

Filmy

Powstały filmy dokumen­tal­ne poświę­co­ne Jackowi Kaczmar­skie­mu: Kosmo­po­lak (1990, scena­riusz i reali­za­cja: Danuta Beata Postni­koff), Stacja Osowa (2007, scena­riusz i reżyse­ria: Paweł Zbierski), Jacek (2012, scena­riusz i reżyse­ria: Jakub Mędrzyc­ki), Bard (2013, scena­riusz: Mirosław Chojecki, Katarzy­na Koście­lak, reżyse­ria: Katarzy­na Kościelak).

Murale

• Centrum Kultury "eSTeDe" (Gniezno)

Ulice

Imię Jacka Kaczmar­skie­go noszą:

• rondo u zbiegu ulic Słowac­kie­go i Złota Karczma w Gdańsku od 16 kwietnia 2005,
• ulica w Poznaniu na Strzeszynie,
• skwer w Warsza­wie nieopo­dal liceum, do którego uczęsz­czał (nazwa od 20 czerwca 2012),
• ulica nazwana wcześniej imieniem Zygmunta Modze­lew­skie­go na warszaw­skim Mokoto­wie (nazwa od 9 listo­pa­da 2017)
• skwer na Mokotowe w Warsza­wie (Uchwała Nr XXXVIII/​1106/​2012 Rady Miasta Stołecz­ne­go w Warszawy z dnia 20 czerwca 2012 r. w sprawie nadania nazwy obiek­to­wui miejskie­mu w Dziel­ni­cy Mokotów m.st. Warszawy.) ,
• ulica w centrum Wrocła­wia, przy której w czerwcu 2008 roku odsło­nię­to upamięt­nia­ją­ce­go go krasnala,
• ogółem 20 miejsc upamięt­nia­ją­cych na terenie Polski.