Julian Przyboś
Muzyk

Julian Przy­boś (ur. 5 mar­ca 1901 w Gwoź­ni­cy Dol­nej, zm. 6 paź­dzier­ni­ka 1970 w War­sza­wie) – pol­ski poeta, ese­ista i tłu­macz.

Życiorys

Uro­dził się w Gwoź­ni­cy pod Strzy­żo­wem w rodzi­nie chłop­skiej jako pią­te dziec­ko Józe­fa i Hele­ny z Pety­nia­ków. Od 1912 uczył się w I Gim­na­zjum w Rze­szo­wie, któ­re ukoń­czył 5 czerw­ca 1920. Pod­czas nauki stu­dio­wał lite­ra­tu­rę socja­li­stycz­ną i anar­chi­stycz­ną.

Dwudziestolecie międzywojenne

W 1918 wstą­pił do POW i brał udział w prze­ciw­au­striac­kich akcjach sabo­ta­żo­wych i dywer­syj­nych, a od listo­pa­da 1918 do stycz­nia 1919 wraz z ochot­ni­czą kom­pa­nią stu­denc­ką w obro­nie Lwo­wa przed Ukra­iń­ca­mi; poznał tam pisa­rza i misty­ka Hie­ro­ni­ma Nie­go­sza, któ­ry wywarł duży wpływ na jego ówcze­sną posta­wę i wcze­sną twór­czość. Po uzy­ska­niu matu­ry w czerw­cu 1920 wstą­pił ochot­ni­czo do Woj­ska Pol­skie­go i uczest­ni­czył w woj­nie pol­sko-bol­sze­wic­kiej pod Lwo­wem i pod Kra­snem, gdzie dostał się do nie­wo­li, skąd zbiegł.

W latach 1920–1923 stu­dio­wał polo­ni­sty­kę na Uni­wer­sy­te­cie Jagiel­loń­skim. W czerw­cu 1921 wraz z bra­tem Ste­fa­nem odtwo­rzył aka­de­mic­kie Koło Lite­rac­ko-Arty­stycz­ne, któ­re bra­cia Przy­bo­sio­wie następ­nie prze­kształ­ci­li w Klub Aka­de­mic­ki “Dio­ni­zy”. W 1922 zwią­za­ny był z gru­pą mło­dych poetów kra­kow­skich, okre­śla­ją­cych się jako nega­ty­wi­ści.

Następ­nie pra­co­wał jako nauczy­ciel: w Pań­stwo­wym Gim­na­zjum w Soka­lu do począt­ku 1926, skąd prze­nie­sio­no go do Pań­stwo­we­go Gim­na­zjum im. Bole­sła­wa Chro­bre­go w Leżaj­sku od 1 lute­go 1926, gdzie nie pod­jął obo­wiąz­ków, wobec cze­go został zwol­nio­ny ze sta­no­wi­ska z dniem 31 grud­nia 1926. Póź­niej pra­co­wał do 1927 w Chrza­no­wie i w latach 1927–1939 w Cie­szy­nie, gdzie uczył w Pań­stwo­wym Gim­na­zjum im. Anto­nie­go Osu­chow­skie­go, a póź­niej w Pań­stwo­wym Gim­na­zjum Mate­ma­tycz­no-Przy­rod­ni­czym. W 1937 oraz w roku szkol­nym 1938/1939 prze­by­wał na stu­diach w Pary­żu (otrzy­mał dwu­krot­nie płat­ny urlop od władz szkol­nych). W latach mię­dzy­wo­jen­nych współ­pra­co­wał z licz­ny­mi pisma­mi, w któ­rych dru­ko­wa­ne były jego mani­fe­sty m.in. w “Zwrot­ni­cy” i “Linii”.

II wojna światowa

W grud­niu 1939 prze­niósł się z Bogu­mi­na do Lwo­wa, gdzie pra­co­wał w biblio­te­ce Osso­li­neum. W 1940 został człon­kiem Komi­te­tu Mic­kie­wi­czow­skie­go i uczest­ni­czył w obcho­dach 85 rocz­ni­cy śmier­ci Ada­ma Mic­kie­wi­cza; wszedł rów­nież w skład kole­gium redak­cyj­ne­go “Nowych Wid­no­krę­gów” i wstą­pił do Związ­ku Radziec­kich Pisa­rzy Ukra­iny. Był współ­au­to­rem wyda­ne­go w 1940 w Kijo­wie pod­ręcz­ni­ka lite­ra­tu­ry pol­skiej dla 10 klas szko­ły sowiec­kiej.

14 paź­dzier­ni­ka 1941 został aresz­to­wa­ny przez gesta­po. Po uwol­nie­niu (dzię­ki sta­ra­niom żony) następ­ne lata spę­dził w rodzin­nej wsi, zaj­mu­jąc się pra­cą na roli.

Po wkro­cze­niu Armii Czer­wo­nej do Rze­szo­wa w sierp­niu 1944 przy­stą­pił do budo­wy “wła­dzy ludo­wej”; nawią­zał kon­takt z dele­ga­ta­mi PKWN i wszedł w skład Woje­wódz­kiej Rady Naro­do­wej (WRN) w Rze­szo­wie, w któ­rej został kie­row­ni­kiem Wydzia­łu Infor­ma­cji i Pro­pa­gan­dy. We wrze­śniu przy­był do Lubli­na, gdzie został człon­kiem Kra­jo­wej Rady Naro­do­wej (KRN), a w paź­dzier­ni­ku 1944 – zastęp­cą prze­wod­ni­czą­ce­go Komi­sji Oświa­ty KRN. Został pierw­szym pre­ze­sem Związ­ku Zawo­do­we­go Lite­ra­tów Pol­skich. W stycz­niu 1945 po zaję­ciu przez Armię Czer­wo­ną prze­niósł się do Kra­ko­wa. Zapi­sał się do PPR (potem PZPR).

Lata powojenne

W latach 1947–1951 pra­co­wał jako dyplo­ma­ta w Szwaj­ca­rii. Potem peł­nił funk­cję dyrek­to­ra Biblio­te­ki Jagiel­loń­skiej w Kra­ko­wie. W 1953 pod­pi­sał tzw. Apel Kra­kow­ski. W 1955 zamiesz­kał w War­sza­wie i roz­po­czął pra­cę w “Prze­glą­dzie Kul­tu­ral­nym”.

Po inwa­zji ZSRR na Węgry wystą­pił z PZPR 21 czerw­ca 1958, pro­te­stu­jąc prze­ciw­ko wyko­na­niu wyro­ku śmier­ci na Imrem Nagyu. W 1966 objął sta­no­wi­sko wice­pre­ze­sa PEN Clu­bu; w tym samym roku jako jego przed­sta­wi­ciel wyje­chał do USA, a tak­że do Fran­cji i Gru­zji. Publi­ko­wał swo­ją twór­czość w wie­lu perio­dy­kach poświę­co­nych lite­ra­tu­rze współ­cze­snej. Brał udział w wie­lu impre­zach kul­tu­ral­nych w Pol­sce i za gra­ni­cą, m.in. w Bel­gii i Jugo­sła­wii, w kolej­nych festi­wa­lach mło­dej poezji w Pozna­niu, zjaz­dach pisa­rzy Ziem Zachod­nich i Pół­noc­nych, sesjach nauko­wych i kolej­nych zjaz­dach Związ­ku Lite­ra­tów Pol­skich. W 1968 zwią­zał się z “Mie­sięcz­ni­kiem Lite­rac­kim”; w tym­że roku zwie­dzał rodzin­ne stro­ny Ada­ma Mic­kie­wi­cza na Litwie i Juliu­sza Sło­wac­kie­go na Ukra­inie, gdzie wraz z dele­ga­cją pol­skich pisa­rzy brał udział w rocz­ni­co­wych obcho­dach poświę­co­nych Sło­wac­kie­mu.

Był dwu­krot­nie żona­ty, miał trzy cór­ki. Został pocho­wa­ny w rodzin­nej miej­sco­wo­ści na cmen­ta­rzu para­fial­nym przy koście­le św. Anto­nie­go Padew­skie­go w Gwoź­ni­cy Gór­nej.

Twórczość

Julian Przy­boś był jed­nym z naj­wy­bit­niej­szych poetów Awan­gar­dy Kra­kow­skiej. Twór­czość poetyc­ką Julia­na Przy­bo­sia moż­na podzie­lić na dwa eta­py.

Poezja wczesna

Pierw­sze zbio­ry wier­szy opu­bli­ko­wał w poło­wie lat dwu­dzie­stych. Widać w tej twór­czo­ści ogrom­ny wpływ teo­rii Peipe­ra. Poezja tego okre­su wyra­ża fascy­na­cję świa­do­mym wysił­kiem twór­czym, pra­cą dzię­ki któ­rej opa­no­wu­je się mate­rię. Boha­te­ra­mi jego poezji czę­sto są robot­ni­cy, rze­mieśl­ni­cy. Wier­sze mówią o pro­ce­sie twór­czym, co zda­je się być meta­fo­rą pra­cy poety. W tym okre­sie odnaj­dzie­my rów­nież fascy­na­cję tech­ni­ką, któ­rą wyra­ża Przy­boś w wier­szach uży­wa­jąc czę­sto typo­we­go nauko­we­go języ­ka.

Poezja dojrzała

Doj­rza­ła poezja kry­sta­li­zu­je się w latach trzy­dzie­stych. Przy­boś publi­ku­je w tym cza­sie trzy tomy wier­szy. W miej­sce cywi­li­za­cji i mia­sta wkra­da się liry­ka pej­za­żo­wa i reflek­syj­na. Przy­boś reali­zu­je zało­że­nia poety­ki awan­gar­do­wej. Wier­sze cechu­je dys­cy­pli­na sło­wa i obra­zu. Sta­je się mistrzem w wyko­rzy­sty­wa­niu i spię­trza­niu meta­for.

W poezji Przy­bo­sia powra­ca­ją moty­wy auto­bio­gra­ficz­ne zwią­za­ne z chłop­skim dzie­ciń­stwem arty­sty.

Dorobek poety

Doro­bek poety sta­no­wią tomy:

• Śru­by (1925)
• Obu­rącz (1926)
• Z ponad (inna spo­ty­ka­na wer­sja tytu­łu – Spo­nad) (1930)
• W głąb las (1932)
• Rów­na­nie ser­ca (1938)
• Póki my żyje­my (1944)
• Miej­sce na zie­mi (1945)
• Rzut pio­no­wy (1952)
• Naj­mniej słów (1955)
• Narzę­dzie ze świa­tła (1958)
• Pró­ba cało­ści (1961)
• Wię­cej o mani­fest (1962)
• Na znak (1965)
• Kwiat nie­zna­ny (1968)

Julian Przy­boś jest rów­nież auto­rem nie­zre­ali­zo­wa­ne­go sce­na­riu­sza fil­mo­we­go pt. Łuk. Opu­bli­ko­wał zbio­ry ese­jów: Czy­ta­jąc Mic­kie­wi­cza, Linia i gwar oraz Sens poetyc­ki, a tak­że dzien­nik poetyc­ki pt. Zapi­ski bez daty.

Odznaczenia, nagrody i upamiętnienie

Był odzna­czo­ny Dyplo­mem Hono­ro­wym Orląt Lwow­skich, Dyplo­mem Krzyż Obro­ny Lwo­wa, Krzy­żem Ofi­cer­skim Orde­ru Odro­dze­nia Pol­ski (1955)., Zło­tym Krzy­żem Zasłu­gi (1946)., Orde­rem Sztan­da­ru Pra­cy I kla­sy (1964), Odzna­ką “Zasłu­żo­ny Dzia­łacz Kul­tu­ry” i Odzna­ką 1000-lecia Pań­stwa Pol­skie­go. W 1961 otrzy­mał nagro­dę twór­czą Woje­wódz­kiej Rady Naro­do­wej w Rze­szo­wie w dzie­dzi­nie upo­wszech­nia­nia nauki i oświa­ty za twór­czość zwią­za­ną z zie­mią rze­szow­ską. 22 lip­ca 1964 roku z oka­zji 20-lecia Pol­ski Ludo­wej otrzy­mał nagro­dę pań­stwo­wą I stop­nia (Dzien­nik Pol­ski, rok XX, nr 171 (6363), s. 3.) .

W okre­sie PRL został usta­no­wio­ny Ogól­no­pol­ski Kon­kurs Poezji Współ­cze­snej im. Julia­na Przy­bo­sia “O Zło­ty Lemiesz”. Imie­niem Julia­na Przy­bo­sia zosta­ła nazwa­na m.in. Miej­ska Biblio­te­ka Publicz­na w Prze­wor­sku.

Julian Przyboś w filmie

Postać Julia­na Przy­bo­sia wystę­pu­je w fil­mie Powi­do­ki w reży­se­rii Andrze­ja Waj­dy. W postać poety wcie­lił się Krzysz­tof Pie­czyń­ski.